• Data: 2024-11-05 • Autor: Paulina Olejniczak-Suchodolska
Pytanie dotyczy spółki cywilnej, w której mąż i żona są jedynymi wspólnikami, a spółka zatrudnia jednego pracownika. Jak się zabezpieczyć na wypadek śmierci jednego ze wspólników, żeby spółka mogła dalej trwać i funkcjonować? Czy można kogoś dopisać na wypadek śmierci, że wtedy dana osoba wchodzi na miejsce osoby zmarłej? Mamy dzieci niepełnoletnie i wolelibyśmy ich w to na razie nie mieszkać. Jak rozwiązać ten problem bez dopisywania do spółki nowego wspólnika? W załączniku umowa spółki do wglądu.
Zgodnie z art. 872 Kodeksu cywilnego (K.c.): „Można zastrzec, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce. W wypadku takim powinni oni wskazać spółce jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki”. Jeśli do takiego wskazania w umowie spółki nie dojdzie, to z chwilą śmierci jednego z dwóch wspólników spółki cywilnej spółka ta przestanie istnieć, bowiem warunkiem jej istnienia jest tworzenie jej przez co najmniej dwóch wspólników.
W art. 872 K.c. użyto sformułowania „można zastrzec”, co generalnie wskazuje to, że wprowadzenie zapisów dotyczących możliwości przystąpienia do spółki cywilnej spadkobierców zmarłego wspólnika jest możliwe wyłącznie w treści umowy spółki. Jeśli w umowie spółki cywilnej nie ma takich zapisów, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby w drodze aneksu dokonać zmiany umowy spółki i dopisać ww. rozwiązanie. Aneks musi mieć tożsamą formę co pierwotnie sporządzona umowa. Proszę jednak zwrócić uwagę, że mowa tu o spadkobiercach, którymi generalnie mogą być również małoletni. Wskazanie na małoletniego pociągnie bowiem za sobą kontrolę sądu opiekuńczego. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 05.08.2021 r., sygn. akt V AGa 177/19:
„Wstąpienie spadkobierców do spółki, które nie jest dziedziczeniem, następuje na podstawie postanowienia umowy spółki odpowiadającego przepisowi art. 872 K.c. i nie wymaga złożenia oświadczenia o wstąpieniu do spółki, gdyż wejście do niej w miejsce zmarłego wspólnika następuje z mocy prawa (...) Mimo, że wstąpienie spadkobierców do spółki w miejsce wspólnika jest bezpośrednią konsekwencją przyjęcia spadku, w doktrynie dominuje pogląd, wykluczający zasadność uznawania tego skutku za dziedziczenie. Nie ma jednak sporu w nauce prawa, że skutek ten jest efektem przyjęcia spadku. Sąd Apelacyjny podziela te poglądy. Dotychczasowe uwagi prowadzą do wniosku, że kontrola sądu opiekuńczego (...) nie dotyczy wstąpienia przez małoletnich spadkobierców do spółki cywilnej. Kontrolą taką objęte jest oświadczenie o przyjęciu spadku, gdy to nie jest przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie jest bowiem czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu. Zakres zwykłego zarządu przekraczałoby złożenie oświadczenia o prostym przyjęciu spadku lub odrzuceniu spadku. Zatem zapobiegnięcie skutkowi w postaci wstąpienia spadkobierców wspólnika do spółki cywilnej wymagałoby odrzucenia spadku, podlegającego kontroli sądu opiekuńczego, gdy spadkobierca jest małoletni. Jeżeli spadkobierca zmarłego wspólnika, który nie odrzucił spadku, a więc nie zapobiegł wstąpieniu do spółki cywilnej w miejsce spadkodawcy, nie chce pozostawać w spółce, służy mu uprawnienie do wypowiedzenia udziału, jako wypowiedzenie z ważnych powodów (art. 869 § 2 K.c.). W tym wyraża się aspekt woli spadkobiercy co do udziału w spółce cywilnej. Wstąpienie spadkobiercy do spółki cywilnej w miejsce zmarłego wspólnika nie wymaga bowiem innego oświadczenia niż przyjęcie spadku bądź upływu terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku.”
Należy bowiem mieć na względzie, że co do zasady udział wspólnika w spółce cywilnej nie jest dziedziczony. Na skutek śmierci wspólnika spadkobiercom przysługuje roszczenie o rozliczenie z pozostałymi wspólnikami, w zależności od tego, czy spółka cywilna będzie trwać, czy ulega rozwiązaniu (bo umiera jeden z dwóch spadkobierców), dokonywane na zasadach określonych w art. 871 lub 875 K.c. W umowie spółki mogą Państwo jednak zastrzec, że w miejsce zmarłego wspólnika (osobno można wskazać w miejsce każdego z obecnych) wejdą spadkobiercy(a). Wstąpienie do spółki dokonuje się wraz z otwarciem spadku i zostaje potwierdzone urzędowym dokumentem poświadczającym spadkobranie (stwierdzeniem nabycia spadku lub poświadczeniem dziedziczenia). Nie jest konieczne złożenie przez takich spadkobierców osobnego oświadczenia woli w tym zakresie, a konsekwencją takiego unormowania jest brak możliwości nieprzystąpienia do spółki bez jednoczesnego odrzucenia spadku. Na wypadek gdyby spadkobierca zmarłego wspólnika nie odrzucił spadku i nie chciał uczestniczyć w spółce, przysługuje mu uprawnienie do wypowiedzenia udziału w spółce z ważnych powodów zgodnie z art. 869 § 2 K.c. Wszyscy spadkobiercy wchodzą w prawa jednego wspólnika. Oznacza to, że względem pozostałych wspólników stanowią jedną stronę czynności prawnej, którą w literaturze określa się mianem „wspólnika zbiorowego” (tak: Balwicka-Szczyrba Małgorzata (red.), Sylwestrzak Anna (red.), Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, Opublikowano: LEX/el. 2023; A. Herbet [w:] System Prawa Prywatnego, t. 16, red. A. Szajkowski, 2016, s. 860). Powinni oni zatem wskazać pozostałym wspólnikom osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Do tego momentu pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki.
Regułą jest zatem, że członkostwo w spółce cywilnej wygasa w wypadku śmierci wspólnika. Opisany wyżej art. 872 K.c. nie jest przepisem prawa spadkowego. Prawa i obowiązki wspólnika nie wchodzą bowiem w skład spadku zgodnie z art. 922 § 2 K.c.
Jeśli w umowie spółki nie przewidziano wstąpienia do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika, stosunek prawny spółki wygasa wobec zmarłego wspólnika w momencie jego śmierci. W takiej sytuacji w skład spadku wchodzą prawa majątkowe powstające w razie wystąpienia wspólnika (art. 871). A zatem spadkobiercy dziedziczą roszczenie o spłatę na zasadach określonych w przepisie art. 871. Dodatkowo w skład spadku wchodzą wierzytelności powstałe po stronie wspólnika, szczególnie o wypłatę części zysku (tak A. Kidyba, K. Kopaczyńska-Pieczniak [w:] Kodeks cywilny..., t. 3, Część szczególna, red. A. Kidyba, 2014, kom. do art. 872, nt 2).
Jeśli zatem nie chcą Państwo, aby Państwa spadkobiercy weszli do spółki w przypadku śmierci jednego ze wspólników, a spółka (dwuosobowa) nie uległa rozwiązaniu z chwilą śmierci jednego ze wspólników (lub obawiają się, że spadkobiercy wypowiedzą swój udział, bo nie będą zainteresowani prowadzeniem spółki), to najrozsądniej mimo wszystko jest zadbać o to, by spółka cywilna miała więcej niż dwóch wspólników.
Ewentualną opcją jest rozwiązanie z ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw, gdzie zgodnie z jej art. 47 ust. 1: „W przypadku gdy nie zastrzeżono, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki cywilnej na jego miejsce, a został ustanowiony zarząd sukcesyjny, z chwilą śmierci wspólnika jego spadkobiercy wchodzą do spółki na jego miejsce, jeżeli pozostali wspólnicy wyrażą na to zgodę. Zarządca sukcesyjny prowadzi sprawy spółki oraz reprezentuje ją na zasadach obowiązujących zmarłego wspólnika od dnia wyrażenia zgody przez pozostałych wspólników”. Jak zatem widać, przepis ten w spółkach cywilnych dwuosobowych odnosi kluczową rolę, gdyż pozwala zachować byt prawny spółki cywilnej i jej funkcjonowanie, w razie śmierci jednego ze wspólników oraz braku w umowie spółki klauzuli z art. 872 K.c. Zgodnie z ust. 2 ww. artykułu: „Zarządca sukcesyjny niezwłocznie po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego zawiadamia o tym pozostałych wspólników na piśmie. Jeżeli wspólnik nie wyrazi sprzeciwu na piśmie w terminie czternastu dni od dnia otrzymania zawiadomienia o ustanowieniu zarządu sukcesyjnego, przyjmuje się, że wyraził zgodę, o której mowa w ust. 1. Oświadczenie o zgodzie na wejście albo sprzeciwie wobec wejścia do spółki spadkobierców wspólnika pozostali wspólnicy składają zarządcy sukcesyjnemu. Natomiast zwracam uwagę, że art. 48 stanowi: „W przypadku gdy na skutek śmierci wspólnika w spółce cywilnej pozostaje jeden wspólnik, spółka ulega rozwiązaniu najpóźniej z upływem terminu, o którym mowa w art. 12 ust. 10, jeżeli wcześniej nie został ustanowiony zarząd sukcesyjny. Przepisy art. 46 i art. 47 ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio”.
Na ustanowienie zarządu sukcesyjnego ustawodawca przewidział zatem okres dwóch miesięcy liczonych od dnia śmierci wspólnika. Niestety, nie jest to rozwiązanie idealne, bowiem art. 48 ust. 3 wskazuje: „W przypadku, o którym mowa w art. 47, spółka cywilna ulega rozwiązaniu z dniem złożenia zarządcy sukcesyjnemu przez jedynego wspólnika oświadczenia na piśmie o sprzeciwie wobec wejścia do spółki spadkobierców wspólnika”.
Także tak naprawdę kwestia wstąpienia osoby trzeciej niebędącej spadkobiercą po śmierci wspólnika jest ograniczona i najlepszym rozwiązaniem jest ustanowić taką osobę wspólnikiem spółki.
Zabezpieczenie działalności zarządem sukcesyjnym
Jan i Anna byli jedynymi wspólnikami spółki cywilnej, która zajmowała się sprzedażą produktów rolnych. W obawie przed nieoczekiwanymi zdarzeniami ustanowili zarządcę sukcesyjnego na wypadek śmierci jednego z nich. Kiedy Jan zmarł, Anna mogła dalej prowadzić działalność, a zarządca sukcesyjny miał za zadanie zabezpieczyć interesy i nadzorować funkcjonowanie firmy do czasu, aż spadkobiercy Jana uporządkują formalności spadkowe. Dzięki temu firma mogła kontynuować swoje działania, a Anna nie została z dnia na dzień pozbawiona wspólnika i możliwości zarządzania.
Dodanie trzeciego wspólnika do umowy spółki
Małżeństwo, które prowadziło niewielką firmę budowlaną w formie spółki cywilnej, zdecydowało się dopisać swojego dorosłego siostrzeńca Marka jako trzeciego wspólnika. Marek pracował z nimi od kilku lat i dobrze znał działalność firmy. Umowa spółki została zmieniona, aby w razie śmierci jednego z małżonków spółka mogła dalej funkcjonować bez konieczności jej likwidacji. Po śmierci męża, żona wspólnie z Markiem kontynuowała działalność spółki bez żadnych przerw czy formalnych komplikacji.
Aneks do umowy spółki z klauzulą dotyczącą wstąpienia spadkobierców
Krzysztof i Maria prowadzili małą firmę handlową jako dwuosobowa spółka cywilna. Mając na uwadze ryzyko nagłej śmierci, umieścili w umowie spółki klauzulę, która przewidywała możliwość wstąpienia spadkobierców do spółki po śmierci jednego z nich. W umowie zapisano, że wskazany spadkobierca obejmie prawa i obowiązki zmarłego wspólnika, ale z wyłączeniem małoletnich dzieci. Gdy Krzysztof zmarł, syn, który był pełnoletni, zgodnie z umową wszedł do spółki na miejsce ojca, dzięki czemu Maria mogła kontynuować prowadzenie firmy bez przerw w działalności.
W artykule omówiono kwestie związane z kontynuacją działalności dwuosobowej spółki cywilnej po śmierci jednego ze wspólników. Przedstawiono rozwiązania, takie jak ustanowienie zarządu sukcesyjnego, dodanie trzeciego wspólnika do umowy spółki oraz wprowadzenie klauzuli dotyczącej wstąpienia spadkobierców. Każde z tych rozwiązań ma na celu zapewnienie dalszego funkcjonowania spółki i uniknięcie jej likwidacji, co jest istotne, gdy działalność stanowi główne źródło dochodu dla rodziny.
Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem, a nasi specjaliści udzielą Ci profesjonalnej porady prawnej i przygotują odpowiednie pismo. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 05 sierpnia 2021 r., sygn. akt V AGa 177/19
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Paulina Olejniczak-Suchodolska
Radca prawny, absolwentka Wydziału Prawa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ukończyła aplikację radcowską przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie. Doświadczenie zawodowe zdobywała współpracując z kancelariami prawnymi. Specjalizuje się głównie w prawie gospodarczym, prawie pracy, prawie zamówień publicznych, a także w prawie konsumenckim i prawie administracyjnym. Obecnie prowadzi własną kancelarię radcowską oraz obsługuje spółki i instytucje państwowe.
Zapytaj prawnika
